LOCKERBIE – Dit jaar is het op 21 december precies dertig jaar geleden dat een bom aan boord van Pan Am-vlucht 103 ontplofte en dat het brokstukken en lichamen regende in het Schotse Lockerbie en wijde omgeving. Aan boord van de Boeing waren 259 personen. Zelf was ik 27 toen de terroristische aanslag op Pan Am 103 boven het Schotse Lockerbie plaatsvond. Maar de aanslag en de nasleep ervan heeft grote indruk op mij gemaakt en daarom bezoek ik nu Lockerbie. Lang voordat wij in de Oekraïne onze eigen MH 17 tragedie meemaakten, gebeurde iets soortgelijks in Lockerbie. Het was in een tijd waarin er nog geen sociale media waren.
Door John Spijkerman
Lockerbie was een rustig plaatsje, tot die bewuste 21ste december in 1988 toen op tien kilometer hoogte de bom ontplofte die verstopt was in een koffer aan boord van Pan AM 103 op weg van Heathrow naar JFK airport in New York. Het landelijke Lockerbie met zo’n 4000 inwoners, werd van het ene op het andere moment wereldnieuws. De lokale gemeenschap in Lockerbie werd hard getroffen door de aanslag. Elf inwoners verloren het leven. Zij woonden aan de Sherwood Crescent, een wijkje waarop de brandstoftanks en de vleugels van de Boeing terechtkwamen. De inslag was zo heftig en het vuur zo intens dat er van een aantal inwoners helemaal niets is teruggevonden. Het enige dat resteerde was een enorme krater in de grond. Ook andere huizen werden getroffen bijvoorbeeld aan de Rosebank. En een deel van de nabijgelegen snelweg werd verwoest.
Dat brokstukken van het vliegtuig op Lockerbie terechtkwamen was ‘bad luck’. Zeker als je kijkt naar een kaart van de omgeving. Lockerbie is een klein stukje stedelijk bebouwd gebied te midden van duizenden hectares bos- en weidegebied. Later werden er twee Lybiërs opgepakt en berecht in Kamp Zeist in Nederland. Een van hen, Al Magrahi, werd tot twintig jaar veroordeeld. De ander werd vanwege gebrek aan bewijs vrijgelaten. De veroordeelde Lybiër kwam eerder vrij om dat hij terminaal ziek was. Hij had prostaatkanker en zou nog maar drie maanden leven. Volgens de Schotse wet kon hij op basis van ‘ compassionate grounds’ eerder vrijkomen. Terug in Libië werd hij als een held ontvangen en leefde nog twee jaar.
Hoe is het leven hier verder gegaan en hoe wordt de aanslag herdacht in Lockerbie?
Als ik in Lockerbie aankom, hoor ik dat er bij de golfbaan een kruis staat en dat er buiten het dorp op de begraafplaats een herdenkingstuin is gemaakt voor de slachtoffers. En later hoor ik dat er ook een ‘Remembrance room’ is bij Tundergarth Church, een kilometer of 3 buiten Lockerbie. Ik besluit deze drie plekken te bezoeken om te zien hoe de aanslag wordt herdacht.
Houten kruis
Op zondagmiddag ga ik eerst kijken bij de golfbaan van Lockerbie. Een kruis voor de slachtoffers van de aanslag kan ik niet vinden op de golfbaan zelf. Wel heb ik begrepen dat een deel van het vliegtuig hier ergens terecht is gekomen en dat er ook lichamen op de golfbaan lagen. Het weer is soms zonnigs en dan weer regenachtig. Ik zie een regenboog boven de golfbaan. Als teken van hoop? Ik besluit het wandelpad achter de golfbaan te nemen. Uiteindelijk vind ik daar een houten kruis, van twee meter hoog.
In de verte hoor ik het geluid van een passerende trein en de voortdurend aanwezige snelweg. In het weiland grazen wat koeien. Even verderop staan twee zendmasten en vogels cirkelen hun rondjes in de lucht. Ze laten zich meevoeren op de wind, hun vleugels breed uitgeslagen. Het kruis staat naast een weiland, enigszins verscholen. Een deel van het vliegtuig is hier terechtgekomen, maar ook lichamen van inzittenden. Op een naamplaatje lees ik ‘Paula Marie Alderman-Buckley’ met de datum ‘October 14th 1959 – 21st December 1988’. Verder wordt er geen enkele informatie gegeven. Het is alleen een groot houten kruis aan de rand van een weiland. Het hout is wat uitgeslagen, de hoeken zijn afgerond. Op de grond voor het kruis ligt een platte steen, maar ook een in plastic verpakt bruin bosje bloemen.
Herdenkingstuin
De volgende morgen ga ik naar de begraafplaats in Lockerbie met de herdenkingstuin en het Dryfesdale Lodge Visitors Centre, een verbouwde woning. Eerst wil ik de herdenkingstuin zien. De begraafplaats in Lockerbie is een langgerekte rechthoek, met in het midden een breed geasfalteerd pad. De herdenkingstuin voor de slachtoffers van de bomaanslag op Pan Am 103 bevindt zich op het achterste deel van de begraafplaats. Aan weerskanten van de herdenkingstuin staan grote coniferen, rondom staan blauwe bakken met wat kleinere coniferen. In de herdenkingstuin staat een grote steen met daarop alle namen, maar er zijn ook individuele plaques voor slachtoffers. Sommige hangen bij de gedenksteen waarop alle namen staan, anderen liggen op de grond. Als familie of vrienden daar behoefte aan hebben, kunnen ze zo’n plaque laten aanbrengen in de herdenkingstuin, hoor ik later. Rondom de herdenkingstuin staat verlichting, zodat de tuin als het donker is, permanent verlicht kan worden.
Aan het begin van de begraafplaats ligt het bezoekerscentrum dat de naam Dryfesdale Lodge Visitors Centre draagt. Ik spreek er met David, een gepensioneerde inwoner van Lockerbie. Hij is een van de drie stewards die als vrijwilliger werkt in het bezoekerscentrum. ,,We zijn dagelijks – 7 dagen per week – van april tot en met oktober geopend. En een week voor Kerstmis’’, vertelt David. Alhoewel er 21 nationaliteiten waren onder de slachtoffers, had het merendeel van de 270 slachtoffers de Amerikaanse nationaliteit. ,,De aanslag vond plaats op 21 december. In die week voor kerst komen er veel Amerikanen naar Lockerbie.’’
,,We zijn open vanaf 1 april en in vijf maanden tijd hebben we hier al 6500 bezoekers gehad’’, licht David toe. Het werkelijke aantal bezoekers ligt waarschijnlijk een stuk hoger, omdat niet iedereen naar het bezoekerscentrum komt. ,,Deze herdenkingstuin en het bezoekerscentrum zijn ook vandaag de dag nog heel erg relevant. Ik doe dit werk nu twee jaar en ik was verbaasd hoeveel mensen er nog steeds komen om hun eer te bewijzen. We krijgen ook heel veel jongeren hier. This memorial will attract people well into the future.’’ Bezoekers aan het bezoekerscentrum kunnen hun naam noteren in het bezoekersboek en iets opschrijven, maar er worden ook dingen achtergelaten, zoals een teddybeer, sjaals en een biljet van tien dollar. ,,Degenen die iets achterlaten, doen dat met een reden. Wij gooien nooit iets weg’’, zegt David.
,,Ik weet nog precies waar ik was toen het gebeurde’’, vertelt David, die oorspronkelijk uit Manchester komt. ,,Het is een van die momenten dat je precies weet waar je was. Ik was in een hotel in Huddersfield in Yorkshire. De ober was Schots en zijn familie woonde in Dumfries en Galloway. Rond een uur of 8 of 9 hoorden we het nieuws dat er zoiets vreselijks was gebeurd in de Lockerbie area. De ober raakt in paniek en kon z’n ouders niet bereiken. Ik heb hem nog gekalmeerd door een brandy voor hem te kopen. Later bleek dat alles goed was.’’ Zo’n 15 jaar geleden verhuisde hij zelf naar Lockerbie. Hij kocht een mooi huis, zo’n 10 minuten rijden van het centrum.
David vertelt nog iets over twee stenen in de herdenkingstuin waarop alleen maar namen staan. Iemand heeft er twee sjalen over heen gehangen. ,,Daarop staan de namen van zestien personen waar geen menselijke resten van terug zijn gevonden. De eerste prioriteit na de ramp was het vinden van de lichamen. Ze hebben wekenlang gezocht naar menselijke resten, persoonlijke bezittingen en baggage. The bodies were spread all around Lockerbie and also in Lockerbie.’’ Bij de zestien namen staan ook die van vijf personen uit Lockerbie zelf. Ergens op de begraafplaats staat een steen voor de familie Flanagan uit Lockerbie. ,,Er is wel een graf, maar er ligt niets in.’’ Hij vertelt over hoe vrijwilligers van de Woman’s Royal Voluntary Service er achter probeerden te komen van wie de baggage en persoonlijke spullen waren die gevonden werden. ,,Die spullen werden gewassen, gestreken en teruggegeven aan de familie.’’Na de vliegramp is er een flink aantal inwoners geweest die Lockerbie verlaten hebben, weet David. ,,Het was geen massa exodus, maar het gaat om een behoorlijk aantal mensen. Zij konden het mentaal niet aan om nog langer in Lockerbie te wonen.’’
Penfriends
In een van de kamers in het bezoekerscentrum ligt een boek met alle namen van alle slachtoffers en een foto met een verhaal. Als je het boek doorbladert, leer je de slachtoffers een beetje kennen. Daarmee krijgen ze letterlijk en figuurlijk een gezicht. Het verhaal over de familie Flanagan uit Lockerbie is gruwelijk. Een half jaar voor de vliegramp was een pas geboren kind overleden. Vader, moeder en kinderen waren toen op de begraafplaats om de baby te begraven. Een half jaar later zijn vader, moeder en een dochter dood. Twee zonen overleven omdat ze ergens anders zijn.
Ik kom ook de naam Paula Marie Bouckley tegen, alleen iets anders gespeld dan op het houten kruis bij de golfbaan, samen met die van haar man Glen John Bouckley. In het herinneringsboek lees ik dat Glen van oorsprong Engelsman was en dat hij en de Amerikaanse Paula elkaar als ‘penfriends’ hadden leren kennen. Toen ze elkaar ‘in het echt’ ontmoeten, besloten ze al snel te trouwen. Sinds 1988 woonden ze in de Verenigde Staten. In december 1989 waren ze naar Engeland gekomen om het huwelijk bij te wonen van Glenns broer. Glenn was ‘best man’. Het herdenkingsboek staat vol met dit soort persoonlijke portretten.
,,Ik weet nog precies waar ik was toen het gebeurde’’, vertelt David, die oorspronkelijk uit Manchester komt. ,,Het is een van die momenten dat je precies weet waar je was. Ik was in een hotel in Huddersfield in Yorkshire. De ober was Schots en zijn familie woonde in Dumfries en Galloway. Rond een uur of 8 of 9 hoorden we het nieuws dat er zoiets vreselijks was gebeurd in de Lockerbie area. De ober raakt in paniek en kon z’n ouders niet bereiken. Ik heb hem nog gekalmeerd door een brandy voor hem te kopen. Later bleek dat alles goed was.’’ Zo’n 15 jaar geleden verhuisde hij zelf naar Lockerbie. Hij kocht een mooi huis, zo’n 10 minuten rijden van het centrum.
David is lid van de gemeenschapsraad, een soort dorpsraad, van Lockerbie. In die hoedanigheid moet hij mede gaan besluiten hoe het 30-jarig jubileum herdacht wordt. De discussie daarover is volgende week, maar David lijkt voorstander van een beperkte herdenking. ,,Misschien worden het alleen herdenkingsdiensten in de Katholieke Kerk en de Church of Scotland.’’
De BBC is bezig met een documentaire over de aanslag en de nasleep ervan, vertelt David. Ze hebben al gefilmd in het bezoekerscentrum en op de begraafplaats en gesproken met inwoners die de ramp van dichtbij hebben meegemaakt
Cycle to Syracuse
Een van de activiteiten die al wel plaatsvindt nu het dertig jaar geleden is dat de terroristische aanslag plaatsvond, vloeit voort uit de samenwerking tussen Lockerbie en de Universiteit van Syracuse in de staat New York. Aan boord van het toestel waren 35 studenten van deze universiteit. Sinds de ramp is er een intensieve samenwerking en verbondenheid tussen Lockerbie en Syracuse University. Twee studenten van de Lockerbie Academy krijgen jaarlijks een beurs om aan Syracuse University te studeren.
Met het oog op de dertigjarige herdenking wordt de Lockerbie Memorial Tour gehouden om geld in te zamelen voor het goede doel: mensen met geestelijke gezondheidsproblemen. Onder de noemer ‘Cycle to Syracuse’ wordt er gefietst in Schotland en in de Verenigde Staten om geld in te zamelen voor dit goede doel. Een soort HomeRide dus.
Remembrance room
Later die middag ga ik nog naar Tundergarth Church, een paar kilometer buiten Lockerbie. Hier is een klein gebouwtje naast de kerk, op het kerkhof in gebruik als herdenkingskamer, Remembrance Room. Ook hier liggen exemplaren van het herdenkingsboek en er zijn bezoekersboeken waar mensen hun persoonlijke boodschap kunnen opschrijven of gewoon kunnen aangeven dat ze hier geweest zijn.
De eerste reacties dateren uit 1989, net na de aanslag. Veel familieleden zijn hier geweest en hebben iets in het boek geschreven. Een laatste groet aan hun geliefde man, vrouw, vader, moeder, opa, oma zoon en dochter…. De steun die de nabestaanden van de inwoners van Lockerbie hebben gekregen werd daarbij zeer gewaardeerd zoals de moeder schrijft die haar zoon Gary en zijn vrouw Judith gedenkt die aan boord waren. ,,This beautiful countryside and the people of Lockerbie and area will help me to make peace with the incident. May Gary and Judy rest in peace. They shone briefly, but so brightly.’’